Co to jest narcystyczne zaburzenie osobowości?

Główne objawy narcyzmu

Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości często wykazują nadmierną potrzebę podziwu i uwagi. Charakteryzują się one również przesadzonym poczuciem własnej wyjątkowości, przez co często oczekują od innych ludzi traktowania ich jako osób zasługujących na szczególną uwagę i podziw. Typowym zachowaniem jest również skłonność do wybujałych, niezrealizowanych fantazji o sukcesie, władzy, blasku, urodzie lub idealnym życiu z płcią przeciwną.

Osobowość narcystyczna objawia się także arogancją i wyniosłością w swoich postawach i zachowaniach. Osoby z tym zaburzeniem mają także trudności z empatią, często nie potrafią rozpoznać uczuć i potrzeb innych. W kontekście relacji międzyludzkich, inni ludzie są dla osoby narcystycznej często postrzegani instrumentalnie – służą jako źródło podziwu, potwierdzenia własnej wartości oraz jako swoiste "lustro", w którym mogą odbijać się ich wyobrażenia o sobie. Co więcej, osoby te mogą w głębi serca skrywać pogardę wobec tych, którzy je podziwiają, widząc w nich jedynie narzędzia do zaspokajania własnych potrzeb. Mimo zewnętrznej pewności siebie mogą ukrywać pod powierzchnią niską samoocenę, podatną na najmniejszą krytykę. Pod maską wielkości, arogancji i wyższości często kryje się zwalczane poczucie słabości, wstydu, niższości i nieodpowiedniości. Ta głęboko skrywana wrażliwość na urazy i krytykę może prowadzić do intensywnych reakcji.

Dodatkowe objawy narcystycznego zaburzenia osobowości to chociażby trudności w utrzymywaniu zdrowych, długotrwałych relacji. Osoby z tym schorzeniem mogą mieć nierealistyczne oczekiwania wobec innych, przez co na przykład w życiu zawodowym może dochodzić do częstych konfliktów i izolacji.

Definicja i Kryteria Diagnostyczne Narcystycznego Zaburzenia Osobowości

Aby dokładnie zrozumieć narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD), kluczowe jest odniesienie do formalnych systemów klasyfikacji medycznej. NPD jest uznane za zaburzenie osobowości przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5) oraz przez Światową Organizację Zdrowia w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10), gdzie jest włączone do zbiorczej kategorii F60.8 (Inne określone zaburzenia osobowości).

Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi DSM-5, diagnoza narcystycznego zaburzenia osobowości wymaga spełnienia co najmniej pięciu z dziewięciu poniższych specyficznych kryteriów, które muszą być utrwalonym wzorcem zachowań i myślenia, obecnym w różnych kontekstach życiowych:

Kryteria Diagnostyczne NPD (DSM-5):

• Wyolbrzymione poczucie własnej ważności (np. wyolbrzymia osiągnięcia i talenty, oczekuje uznania za wybitnego bez współmiernych osiągnięć).
• Pochłonięcie fantazjami o nieograniczonym sukcesie, władzy, blasku, urodzie lub idealnej miłości.
• Przekonanie o własnej wyjątkowości i unikalności, które może być rozumiane lub nawiązywane tylko przez innych ludzi (lub instytucje) o wysokim statusie.
• Potrzeba nadmiernego podziwu.
• Poczucie uprawnienia (roszczeniowość), czyli nieuzasadnione oczekiwanie szczególnie korzystnego traktowania lub automatycznego spełnienia swoich oczekiwań.
• Wykorzystywanie innych w relacjach interpersonalnych, aby osiągnąć własne cele.
• Brak empatii, niechęć do rozpoznawania lub utożsamiania się z uczuciami i potrzebami innych.
• Częsta zazdrość o innych lub przekonanie, że inni są o niego zazdrośni.
• Arogancja i wyniosłość w zachowaniu lub postawach.

Ważne jest, aby zaznaczyć, że cechy narcystyczne mogą występować u dobrze funkcjonujących osób i niekoniecznie świadczą o zaburzeniu. Dopiero gdy są one nieelastyczne, dezadaptacyjne i trwałe, a także powodują znaczące problemy w różnych sferach życia (takich jak relacje interpersonalne, zawodowe czy społeczne), wtedy diagnozuje się narcystyczne zaburzenie osobowości.

Przyczyny i Modele Teoretyczne Narcystycznego Zaburzenia Osobowości

Przyczyny narcystycznego zaburzenia osobowości są złożone i często obejmują zarówno czynniki genetyczne, biologiczne, jak i środowiskowe. Wśród nich można wyróżnić:

• Czynniki genetyczne: Mogą odgrywać znaczącą rolę w rozwoju NPD. Jeśli w rodzinie była osoba, która wykazywała zachowania narcystyczne, to możliwość, że dziecko odziedziczy ten typ osobowości, znacznie wzrasta.
• Środowisko i wczesne doświadczenia życiowe: Sposób wychowania jest uważany za kluczowy w kształtowaniu osobowości. Nadmierne chwalenie lub karcenie dziecka ze strony rodziców lub opiekunów, a także zbyt duża presja otoczenia, może przyczyniać się do rozwoju narcyzmu.

W ujęciu psychodynamicznym, etiologia narcyzmu jest często przypisywana wczesnodziecięcym doświadczeniom w relacji z opiekunami, co nawiązuje do teorii relacji z obiektem. Kluczową rolę odgrywa tutaj tzw. zranienie narcystyczne. Powstaje ono, gdy opiekunowie nie są wystarczająco empatyczni i wymagają od dziecka, aby było pod jakimś względem inne niż jest, kochając je warunkowo. Przykładem mogą być komunikaty typu "musisz być kimś lepszym" lub oczekiwanie, że dziecko będzie "przedłużeniem rodziców", spełniając ich niespełnione ambicje.

W rezultacie, zamiast rozwijać autentyczne, prawdziwe "self", dziecko tworzy obronne, kompensacyjne, tzw. "fałszywe self". Jest to rodzaj fasady, która ma chronić przed dalszymi zranieniami i spełniać oczekiwania otoczenia. Uczucie dojmującej pustki w dorosłości, często doświadczane przez osoby z NPD, pochodzi właśnie z tego prawdziwego "self", które zostało odrzucone i ukryte.

Teorie poznawcze natomiast wskazują na istnienie głębokich przekonań kluczowych, charakterystycznych dla narcyzmu. Obejmują one zarówno jawne przekonania o własnej wyjątkowości ("jestem niezwykła i wyjątkowa", "należy mi się wszystko co najlepsze"), jak i ukryte przekonania o bezradności i niedoskonałości. Te fundamentalne przekonania prowadzą do kompulsywnych strategii behawioralnych, takich jak ciągła rywalizacja, dążenie do chwały i władzy, a także manipulowanie otoczeniem w celu utrzymania iluzji własnej wielkości.

• Czynniki psychologiczne i społeczne: Niska samoocena i nadmierna wrażliwość na krytykę mogą być zarówno przyczyną, jak i skutkiem narcystycznego zaburzenia osobowości.
• Trauma i nadużycia w dzieciństwie: Zarówno fizyczne, emocjonalne, jak i seksualne, mogą przyczynić się do rozwoju narcystycznego zaburzenia osobowości. Takie doświadczenia często prowadzą do rozwoju mechanizmów obronnych, które później przejawiają się jako cechy osobowości narcystycznej.
• Interakcje rodzinne i relacje: Rodzina, w której dominują kontrolujące lub nadopiekuńcze postawy, może sprzyjać rozwojowi NPD. Osoby wychowywane w środowiskach, gdzie perfekcjonizm i wygląd zewnętrzny są nadmiernie podkreślane, równie często rozwijają narcystyczne cechy osobowości.

Warto jednak podkreślić, że nie każdy, kto doświadcza tych czynników, rozwinie narcystyczne zaburzenie osobowości. Rozwój zaburzeń psychicznych jest skomplikowany i wynika z kombinacji wielu różnorodnych przyczyn.

Jakie wyróżniamy typy narcyzmu?

Narcystyczne zaburzenie osobowości, jako złożone zjawisko psychologiczne, obejmuje typy, które różnią się cechami i sposobami wyrażania. Najczęściej wyróżnia się dwa główne rodzaje narcyzmu:

1. Narcyzm wielkościowy (inaczej jawny narcyzm) charakteryzuje wyolbrzymione poczucie własnej wartości i unikalności. Dodatkowe cechy tego zaburzenia osobowości to: arogancja, dominacja i poczucie wyższości nad innymi. Osoby z tym typem narcyzmu często wydają się pewne siebie, skupione na sukcesie i potrzebujące ciągłej adoracji oraz uwagi. Ich zachowanie może być manipulacyjne w relacjach międzyludzkich.
2. Narcyzm wrażliwy wyróżnia większa wrażliwość na krytykę, ukryte uczucie niższości i potrzeba potwierdzenia własnej wartości. Osoby z tym typem narcyzmu mogą zewnętrznie wydawać się niepewne, skryte lub wycofane jednak wewnętrznie borykają się z potrzebą potwierdzenia własnej wartości i poszukiwaniem adoracji. Ich zachowania związane z brakiem empatii czy potrzebą podziwu są podobne do tych, które przejawiają osoby z narcyzmem wielkościowym.

Istnieją również inne sposoby klasyfikacji narcyzmu, które obejmują np. narcyzm zbiorowy, dotyczący grupy lub społeczności, czy narcyzm destrukcyjny, który ma wyraźnie negatywny wpływ na innych. Ważne jest, aby zrozumieć, że jedna osoba może wykazywać cechy kilku typów narcyzmu.

Skutki zaburzeń narcystycznych w życiu codziennym

Skutki narcystycznego zaburzenia osobowości wpływają na wiele aspektów życia codziennego osoby dotkniętej tym stanem. Na poziomie interpersonalnym, osoby narcystyczne często napotykają trudności w budowaniu i utrzymaniu zdrowych relacji. Potrzeba podziwu i brak empatii mogą prowadzić do konfliktów i nieporozumień z innymi, czyniąc ich relacje powierzchownymi. W życiu zawodowym osoby narcystycznej potrzeba uznania oraz poczucie wyjątkowości mogą skutkować konfliktami ze współpracownikami. Często skutkuje to napięciami i trudnościami w zdobyciu na przykład awansu na nowe stanowisko.

Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości mogą również doświadczać wewnętrznego konfliktu, wynikającego z ich własnych, nierealistycznych oczekiwań i aspiracji. Ich nadmierna wrażliwość na krytykę i porażki może prowadzić do częstych frustracji, gniewu, a nawet depresji. Życie skupione na sobie i swoich potrzebach może utrudniać im zrozumienie i troskę o potrzeby innych. Te zachowania często prowadzą do izolacji od świata zewnętrznego i braku wsparcia.

Narcyzm powoduje także wiele innych problemów. Są to głównie zaburzenia lękowe, chroniczny stres czy niepokój. Ciągłe poszukiwanie własnej wyjątkowości często skutkuje pojawieniem się poczucia pustki, a nawet prób samobójczych.

Opcje leczenia i terapie dla narcyzmu

Leczenie narcystycznego zaburzenia osobowości (NPD) wymaga kompleksowego podejścia, a jednym z kluczowych elementów jest psychoterapia indywidualna. Terapeuci stosują różne podejścia, na przykład terapię poznawczo-behawioralną (CBT), która pomaga w identyfikacji i zmianie destrukcyjnych wzorców myślenia i zachowania pacjenta. Kolejną skuteczną formą pomocy jest psychoterapia psychodynamiczna koncentrująca się na rozumieniu głębszych, nieświadomych motywacji leżących u podstaw osobowości narcystycznej.

Jednym z największych wyzwań w terapii NPD jest egosyntoniczność. Osoby z tym zaburzeniem często postrzegają swoje dysfunkcjonalne zachowania, sposoby myślenia i cechy osobowości jako normalne, akceptowalne, a nawet pożądane (często czują się zdrowe, szlachetne czy po prostu "lepsze"). To sprawia, że rzadko są zmotywowane do podjęcia leczenia, ponieważ nie widzą w sobie problemu, a raczej szukają przyczyn swoich trudności w otoczeniu lub innych osobach.

Terapie grupowe mogą również być korzystne, oferując osobom narcystycznym możliwość nauki i praktykowania umiejętności interpersonalnych oraz rozumienia i empatii w kontrolowanym środowisku. Ponadto, terapie rodzinne i partnerskie mogą pomóc w poprawie dynamiki relacji, szczególnie w przypadkach, gdy narcyzm wpływa na bliskie związki.

Zdarza się, że NPD współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak depresja lub zaburzenia lękowe, dlatego leczenie farmakologiczne może być zalecane jako uzupełnienie psychoterapii. Antydepresanty mogą pomóc w zarządzaniu niektórymi z tych współistniejących problemów.

Kluczowym aspektem leczenia jest zrozumienie przez osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości, że ich schorzenie ma wpływ na życie i relacje. Uświadomienie sobie potrzeby zmiany i zaangażowanie w proces terapeutyczny są niezbędne dla skutecznego leczenia. Warto również pamiętać, że proces leczenia osobowości narcystycznej jest długotrwały i wymaga stałego zaangażowania zarówno ze strony pacjenta, jak i terapeuty.

Źródła:

Szczukiewicz, P. (2016). Narcyzm w diagnozie i terapii psychologicznej. Pedagogika: Badania, Dyskusje, Otwarcia, (7), 85-96.

Gościniak, J., & Mocek, M. (2019). Narcyzm i patologia narcystyczna w ujęciu psychologii self Heinza Kohuta. Roczniki Psychologiczne, 11(2), 7-26.

Miller, J. D., Lynam, D. R., Hyatt, C. S., & Campbell, W. K. (2017). Controversies in narcissism. Annual review of clinical psychology, 13, 291-315.