Autyzm wtórny – epidemia ostatnich lat? Objawy i charakterystyka

Autyzm wtórny – czym różni się od klasycznego ASD

W klasyfikacjach medycznych (ICD-11, DSM-5) funkcjonuje rozpoznanie: zaburzenie neurorozwojowe określane jako zaburzenia ze spektrum autyzmu. Nie istnieje odrębna kategoria diagnostyczna „autyzm wtórny” ani „autyzm cyfrowy”. Te terminy bywają używane potocznie, by opisać obraz dziecka, u którego wzorce zachowań przypominają spektrum autyzmu, a w tle widoczny jest istotny udział czynników środowiskowych – np. długotrwała ekspozycja na media społecznościowe, nadmiar ekranów czy brak relacji z innymi ludźmi.

Pierwsze obserwacje dotyczące tego zjawiska pojawiły się około dwa, trzy lata temu. Rumuński psycholog Marius Zamfir zaobserwował zwiększoną liczbę objawów przypominających autyzm wśród dzieci i młodzieży przebywających w szpitalu, które spędzały bardzo dużo czasu przed urządzeniami elektronicznymi (telefon, tablet, komputer). Należy ponownie podkreślić, że są to na razie obserwacje kliniczne i hipoteza nienaukowa, a sam termin "autyzm wirtualny" jest potocznym określeniem tego zjawiska, mającym na celu zwrócenie uwagi na jego potencjalne środowiskowe uwarunkowania.

Autyzm dziecięcy, autyzm atypowy i dawny zespół Aspergera mieszczą się dziś w jednym kontinuum ASD. „Wtórny” używa się więc wyłącznie opisowo – jako hipotezę o środowiskowym współudziale w powstawaniu lub nasileniu trudności komunikacyjno‑społecznych i zaburzeń przetwarzania informacji.

Podkreślmy: ASD pozostaje z definicji zaburzeniem neurorozwojowym, a jego przyczyny są wieloczynnikowe (czynniki genetyczne i czynniki środowiskowe).

Przyczyny autyzmu wtórnego

O „wtórności” mówi się wtedy, gdy do obrazu przypominającego ASD dochodzi: przewlekły brak interakcji „twarzą w twarz”, nadmiar obowiązków i stres w rodzinie, nadmiar bodźców cyfrowych, zaburzenia snu oraz czynniki środowiskowe (np. hałas, bodźce zmysłowe o wysokim natężeniu).

Mechanizmy psychologiczne i przeciążenie bodźcami:

• Psychologiczne uwikłanie/uzależnienie: W przypadku nadmiernego korzystania z technologii, zwłaszcza gier, u dziecka mogą pojawić się mechanizmy działania zbliżone do tych obserwowanych u osób uzależnionych od hazardu. Dziecko chce grać non stop, a niemożność natychmiastowego dostępu do gry wywołuje silną frustrację, a nawet wybuchy złości. Staje się to priorytetem, dominującym nad innymi aktywnościami i relacjami.
• Wysiłek przetwarzania informacji: Oglądanie bajek czy innych treści na telefonie lub tablecie powoduje, że dziecko otrzymuje bardzo dużo szybkozmiennych i intensywnych informacji, których jego rozwijający się mózg nie jest w stanie odpowiednio przetworzyć. Czasem porównuje się spędzanie 4-5 godzin przed ekranem do poznawczego wysiłku, jaki wymaga przeczytanie wielkiej, grubej książki. Taka intensywna stymulacja cyfrowa prowadzi do tego, że dziecko koncentruje się wyłącznie na ekranie, praktycznie "wyłączając się" z otaczającej rzeczywistości. Nie obserwuje interakcji międzyludzkich, nie uczy się rozpoznawania emocji ani nawiązywania spontanicznych kontaktów z bliskimi.

Autyzm cyfrowy odnosi się natomiast do dzieci, u których w interakcjach społecznych dominuje ekran, a unikanie kontaktu wzrokowego i sztywne wzorce aktywności nasilają się wraz ze spędzaniem czasu online.

Ryzyko wystąpienia autyzmu zwiększają m.in. obciążenia rodzinne (bliźnięta jednojajowe), niektóre czynniki genetyczne i okołoporodowe. „Wtórny” komponent może działać jako wzmacniacz – np. przewlekłe zaburzenia lękowe, zaburzenia snu czy zaniedbanie potrzeb sensorycznych.

Pierwsze objawy autyzmu cyfrowego u dzieci

Opis „autyzmu cyfrowego” obejmuje trudności, które u części dzieci pojawiają się lub nasilają przy przewadze aktywności ekranowej nad prawdziwymi relacjami. Opiekunowie obserwują: mniejsze reagowanie na głos rodziców, ograniczone wskazywanie i wspólne kierowanie uwagi, unikanie kontaktu wzrokowego, trudności w interakcjach społecznych, sztywne wzorce zachowań, uboższą zabawę oraz nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne (dźwięki, doznań dotykowych, światło). Często współwystępują zaburzenia snu, drażliwość, problemy z regulacją emocji i napady frustracji.

Objawy wtórne w klasycznym ASD – dla rozróżnienia:

W kontekście klinicznym ważne jest rozróżnienie objawów potocznie nazywanych "wtórnymi" od objawów wtórnych w klasycznym zaburzeniu ze spektrum autyzmu (ASD). Według S. I. Greenspana i S. Wieder, objawy wtórne to zachowania takie jak skłonność do perseweracji (np. rytmiczne ustawianie przedmiotów w rzędzie, powtarzanie tych samych czynności) czy samostymulacji (tzw. stereotypie, np. machanie rękami, kręcenie się). Podkreśla się, że objawy te nie powinny być jedynym kryterium diagnozy ASD, ponieważ występują również w innych zaburzeniach rozwojowych, takich jak zaburzenia przetwarzania bodźców sensorycznych lub planowania motorycznego. Wynikają one z braków w sferze kluczowych kompetencji rozwojowych, a niekoniecznie są bezpośrednim skutkiem cyfrowej ekspozycji. Użycie ekranów może jednak te istniejące wzorce zachowań nasilać, prowadząc do ich intensyfikacji.

W odróżnieniu od klasycznego ASD część tych dzieci po zmniejszeniu czasu przed ekranem, zwiększeniu kontaktu z innymi ludźmi i wsparciu rozwoju komunikacji szybko nadrabia umiejętności. U innych konieczna jest pełna diagnozy autyzmu, bo spektrum zaburzeń autystycznych może współistnieć z „cyfrowym” przeciążeniem.

Jak wygląda diagnoza spektrum autyzmu wtórnego u dziecka?

W praktyce klinicznej postawić diagnozę można wyłącznie w ramach ASD – „autyzm wtórny” nie jest rozpoznaniem. Dlatego ścieżka jest identyczna jak w przypadku ASD: konsultacja u psychologa dziecięcego i psychiatry, szczegółowy wywiad rozwojowy, obserwacja relacji, ocena komunikacji, zabawy i przetwarzania bodźców zmysłowych.

W razie wskazań wykonuje się badanie genetyczne (np. kariotyp molekularny), badania słuchu i wzroku, a także różnicowanie z zaburzeń rozwoju intelektualnego, zaburzenia lękowe, zaburzenia psychiczne, zaburzenia ze spektrum autyzmu uwarunkowane biologicznie, a nawet z deprywacją środowiskową.

Specjaliści pracują według kryteriów diagnostycznych i narzędzi standaryzowanych, a ocena uwzględnia wiek, pierwsze objawy autyzmu (zwykle we wczesnym dzieciństwie, do 3. roku życia), profil mocnych i słabszych stron (np. język, naśladownictwo, motoryka, przetwarzania informacji). Niekiedy konieczna jest obserwacja zachowań dziecka w kilku środowiskach (dom, przedszkole) i monitorowanie zmian po modyfikacji stylu życia, w tym ograniczeniu ekranów.

Cyfrowy detoks dziecka - jak wykonać pierwszy krok?

Cyfrowy detoks nie oznacza nagłego zakazu korzystania z urządzeń. To planowana zmiana wzorca zachowań i higieny bodźców, wspierająca rozwój dziecka i zdrowie psychiczne.

Zalecenia wiekowe – większa ostrożność w kontakcie z technologią:

Choć ogólne zalecenia mówią o braku ekspozycji na ekrany poniżej 18. miesiąca życia (z wyjątkiem wideorozmów, które mogą wspierać kontakt z bliskimi), wielu psychologów sugeruje, że im później dziecko pozna technologię, tym lepiej dla jego rozwoju. Zasada ścisłej kontroli rodzica nad czasem i treścią używania ekranów powinna być stosowana nawet do 3. roku życia, a w dalszym okresie w sposób świadomy i ograniczony. Należy pozwolić dziecku na swobodne obserwowanie świata, naukę rozpoznawania emocji i nawiązywanie spontanicznych kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi. Warto również pozwolić mu czasem się ponudzić – nuda jest bowiem potężnym motorem rozwoju kreatywności, wyobraźni i zdolności do samodzielnego rozwiązywania problemów.

Pomocne mogą okazać się:

• stały rytm dnia,

• „okna offline” przy posiłkach i przed snem,

• bogata w dialog wspólna zabawa,

• czytanie na głos,

• spacer i ruch,

• kontakt z rówieśnikami.

Warto wprowadzić zasadę „najpierw relacja, potem ekran”: ekran nie zastępuje relacji z rodzicem czy innymi dziećmi.

W praktyce domowej sprawdzają się: wyciszanie powiadomień w media społecznościowych, usunięcie nadmiaru aplikacji, limity dla małych dzieci (np. brak ekranów poniżej 2. r.ż., a u starszych krótkie, kontrolowane sesje), bogate bodźce zmysłowe offline (plastelina, klocki, tory przeszkód), stała pora snu i wieczorne rytuały. Celem jest obniżenie przeciążenia i przywrócenie wrażliwości na bodźce społeczne.

Gdzie szukać specjalistycznej pomocy dla dziecka ze spektrum zaburzeń autystycznych?

Jeśli niepokoją Cię objawy np. brak reakcji na imię, niepodążanie za wzrokiem osoby dorosłej, trudności w naśladowaniu, brak gestu wskazywania, silne lęki, zaburzenia snu - skonsultuj się z psychologiem dziecięcym. W zespole diagnostycznym mogą również uczestniczyć logopeda, terapeuta integracji sensorycznej, a nawet psychiatra.

W zależności od wyniku oceny planuje się terapię: trening komunikacji i relacji, wsparcie rodzicielskie, interwencje środowiskowe i – gdy zostanie rozpoznane ASD – specjalistyczne oddziaływania ukierunkowane na rozwój funkcji społecznych i języka.

Ważne jest też wsparcie rodziny: edukacja opiekunów, grupy dla rodziców, a w razie współwystępujących trudności (np. zaburzenia lękowe, zaburzenia snu) – odpowiednie leczenie. Pamiętajmy, że zjawisko autyzmu występuje w bardzo szerokim spektrum; są funkcjonujący dorośli i słabo funkcjonujący dorośli, a „autysta” to przede wszystkim człowiek z indywidualnymi potrzebami, który korzysta z rozumiejącego środowiska.

Źródła:

A. Waś, P. Sobaniec, B. Kiryluk, K. Sendrowski, D. Otapowicz, Czy to autyzm? Trudności w diagnozie (2011). Neurologia Dziecięca, 41, 105-110., Data dostępu 13.08.2025r.

B. Winczura, Autyzm, autyzm atypowy a schizofrenia wczesnodziecięca. Dzieci z zaburzeniami łączonymi. Trudne ścieżki rozwoju (2012). Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 63-117., Data dostępu 13.08.2025r.

W. Wieczorek-Płochocka, Autyzm cyfrowy – przyczyny, objawy i zwalczanie (2023). Journal of Modern Science, 53(4), 622-638., Data dostępu 13.08.2025r.